Δ. Καλτσώνη, Ευρωπαϊκή Ένωση και Ελλάδα: θεσμική εξάρτηση και εναλλακτική προοπτική

Евросоюз и Греция: институциональная зависимость и альтернативные перспективы

Εισήγηση στο συνέδριο της Ρωσικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης με θέμα "Τα εθνικά συμφέροντα της Ρωσίας: παγκόσμιες προτεραιότητες, πολιτικές στρατηγικές και προοπτικές", Μόσχα (Σούζνταλ) 1-3/7/2014

Οι σύγχρονες, ραγδαίες γεωπολιτικές εξελίξεις στην καρδιά της Ευρώπης και στη Μέση Ανατολή, η βαθιά οικονομική κρίση που μαστίζει την Ελλάδα οδηγούν την κοινή γνώμη της χώρας και την επιστημονική κοινότητα σε προβληματισμούς και ίσως σε επανατοποθετήσεις.

Μέχρι σήμερα, η σχέση της Ελλάδας με την Ευρωπαϊκή Ένωση παρουσιαζόταν από την κυρίαρχη πολιτική και νομική επιστήμη ως μια σχέση ανάμεσα σε ισότιμα κράτη, ως εθελούσια παραχώρηση μέρους της κυριαρχίας της χώρας με σκοπό την από κοινού εξύψωση του βιοτικού επιπέδου των λαών της ΕΕ και την άμβλυνση των επιπέδων ανάπτυξης.

Τώρα πια, η κοινωνικο-οικονομική και πολιτική πραγματικότητα της οικονομικής κρίσης διευκολύνουν τη διεξαγωγή μιας επιστημονικής συζήτησης που θα βασίζεται λιγότερο ή και καθόλου στην απολογητική. Η οικονομική κρίση ενέτεινε τάσεις και φαινόμενα που προϋπήρχαν. Οδηγώντας τα σε ακραίες μορφές διευκόλυνε αντικειμενικά την αναζήτηση της αλήθειας.

Ποια είναι τα βασικά συμπεράσματα που αναδεικνύονται πλέον ανάγλυφα:

1.Η τυπική ισότητα των κρατών μελών της ΕΕ έκρυβε πάντοτε πίσω της μια πραγματική ανισότητα. Όπως συμβαίνει και στο εσωτερικό δίκαιο, η τυπική ισότητα αποτελεί μόνο τη νομική μορφή ανισότιμων σχέσεων, σχέσεων που χαρακτηρίζονται από τις μεγάλες οικονομικές διαφορές, την ανισότιμη ανταλλαγή και την εκμετάλλευση.

2.Σταδιακά, από τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, περνώντας στη Συνθήκη της Νίκαιας, του Άμστερνταμ και τελευταία της Λισαβόνας, ακόμη και η αρχή της τυπικής ισοτιμίας των κρατών μελών άρχισε να κάμπτεται ολοένα και περισσότερο. Η εισαγωγή και επέκταση της αρχής της ειδικής πλειοψηφίας και άλλες θεμσικές μεταβολές¹ έδωσαν μεγαλύτερη ευχέρεια στα ισχυρά κράτη και πρωτίστως στη Γερμανία να επιβάλλουν τις θέσεις και τα συμφέροντά τους.

3.Η εναρμόνιση των δικαίων των κρατών μελών ήταν στην πραγματικότητα μια διαδικασία κρυπτο-επιβολής δικαιικών προτύπων των ισχυρών κρατών². Ακόμη και πριν την κρίση, το 80% σχεδόν των νομοθετημάτων που ψήφιζε η Βουλή ήταν υλοποίηση κατευθύνσεων των Βρυξελλών.

4.Η ανισότιμη θέση της Ελλάδας στην ΕΕ, εκτός από τις δεδομένες οικονομικές παραμέτρους, έχει και τη θεσμική της αποτύπωση. Η Ελλάδα κατέχει δευτερεύοντα, σχετικά ασθενή και πάντως συμπληρωματικό ρόλο στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια οικονομία και ήταν λίγο πολύ πάντοτε εξαρτημένη από τις μεγάλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις.

Το δεδομένο αυτό αποτυπώνεται διαχρονικά στο δίκαιο. Ενδεικτικό είναι το άρθρο 112 του Συντάγματος του 1952 που κατοχύρωνε προνόμια για το ξένο κεφάλαιο και επαναλαμβανόταν αυτούσιο τόσο στα χουντικά «Συντάγματα» του 1968 και 1973 όσο και στο άρθρο 9 της Συντακτικής Πράξης της 1.8.1974 που σηματοδότησε τη μετάβαση στη δημοκρατία, και στο σημερινό άρθρο 107 του Συντάγματος του 1975.

Η συνταγματική έκφραση της ανισότιμης θέσης της χώρας συνεχίστηκε με το σημερινό άρθρο 28, συγκεκριμένα με τις παραγράφους 2 και 3. Η κατάσταση επιδεινώθηκε με την προσθήκη της ερμηνευτικής δήλωσης στα άρθρα 28 και 80 κατά τη συναινετική αναθεώρηση του 2001, που υποτάσσει ουσιαστικά άνευ όρων το νομικό μας σύστημα στις επιλογές της Ευρωπαϊκής Ένωσης³.

Ωστόσο, άλλες χώρες μέλη της ΕΕ έχουν υιοθετήσει πιο προσεκτική στάση. Η Γαλλία για παράδειγμα, με τις διατυπώσεις του άρθρου 88 του Συντάγματός της διατηρεί μια σχετική απόσταση από τις εξελίξεις στην ΕΕ διαφυλάσσοντας την εθνική της κυριαρχία⁴. Επιπλέον, οι ισχυρές χώρες επιδεικνύουν τα χαμηλότερα ποσοστά συμμόρφωσης στις κατευθύνσεις της ΕΕ⁵.

5.Το όλο αυτό πλαίσιο είχε βαριές οικονομικές συνέπειες. Αύξησε την απόσταση της Ελλάδας από τις αναπτυγμένες χώρες, κατέστρεψε την ήδη αδύναμη βιομηχανική βάση της, διέλυσε την αγροτική παραγωγή, οδήγησε ακόμη περισσότερο σε ένα μοντέλο ανάπτυξης καταδικασμένο να αποτύχει, όξυνε τις κοινωνικές ανισότητες⁶.

Κρίση και περαιτέρω περιορισμός της κυριαρχίας

Με το ξέσπασμα της κρίσης η κατάσταση επιδεινώθηκε. Σημειώθηκε παραπέρα ενίσχυση του ρόλου των πιο ισχυρών κρατών της ΕΕ. Αντίστροφα, τα ασθενέστερα κράτη όπως η Ελλάδα απώλεσαν περαιτέρω την εθνική κυριαρχία τους⁷. Αυτή η διαδικασία άλλοτε εκτυλίσσεται α. με θεσμικούς τρόπους, β. άτυπα και κατά παραβίαση του ισχύοντος δικαίου και Συντάγματος.

Έτσι, η ΕΕ και οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν αρκέστηκαν στην επιβολή δημοσιονομικής εποπτείας βάσει των άρθρων 126 παρ. 9 και 136 της Συνθήκης Λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στο στενότερο οικονομικό έλεγχο και επιτήρηση της χώρας μας. Όλες οι σημαντικές πολιτικές αποφάσεις γύρω από την οικονομική πολιτική, και όχι μόνο, υπαγορεύθηκαν και υπαγορεύονται από τα επιτελεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Οι ποικίλες παρεμβάσεις επιδρούν όχι μόνο στην υιοθέτηση συγκεκριμένων νομοθετικών επιλογών και προτύπων αλλά και στον τρόπο ερμηνείας και εφαρμογής ή μη εφαρμογής του ισχύοντος δικαίου. Οι υπαγορεύσεις ενδέχεται να οδηγήσουν ακόμη και σε συνταγματική αναθεώρηση προκειμένου να ικανοποιούνται προνομιακά οι δανειστές. Αποκτούν μόνιμο και θεσμικό χαρακτήρα.

Από την άλλη, τα Μνημόνια, οι εφαρμοστικοί των Μνημονίων νόμοι, οι δανειακές συμβάσεις που υπέγραψε η κυβέρνηση και που παραχωρούν κυριαρχικά δικαιώματα, υπερβαίνουν τις όποιες προβλέψεις του άρθρου 28 του Συντάγματος. Το σύνολο των νομοθετικών αντιλαϊκών επιλογών που εκπορεύονται από αυτά, το Σύμφωνο Σταθερότητας, οι τροποποιήσεις του κρατικού προϋπολογισμού με βάση τις απαιτήσεις των δανειστών, οι νόμοι με τους οποίους περικόπηκαν δραστικά οι αποδοχές των εργαζομένων δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, η κατ’ ουσία κατάργηση των συλλογικών συμβάσεων και η λοιπή σχετική νομοθεσία καθώς επίσης οι μηχανισμοί καθημερινής επιτήρησης και παρακολούθησης της νομοθετικής πολιτικής όσο και της εφαρμογής των νόμων από τους μηχανισμούς της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου παραβιάζουν μια πληθώρα άρθρων του Ελληνικού Συντάγματος κατ’ εντολή της ΕΕ και του ΔΝΤ⁸.

Η ΕΕ δεν αρκέστηκε στις συστηματικές παραβιάσεις των συνταγματικών διατάξεων. Οι οριακές συνταγματικές επιλογές όπως ο σχηματισμός της κυβέρνησης Παπαδήμου, ο καθορισμός της ημερομηνίας των εκλογών από τα ξένα κέντρα, η επιβολή ενός άτυπου και ιδιότυπου, αντισυνταγματικού καθεστώτος έκτακτης ανάγκης αποτελούν συμπληρωματικές πλευρές του φαινομένου. Οι παρεμβάσεις γίνονται ολοένα πιο απροκάλυπτες και κυνικές. Κάποιες φορές επεκτείνονται και σε εντελώς δευτερεύοντα ζητήματα.

Οι νομοθετικές αυτές επιλογές επιβάλλουν ένα νεοφιλελεύθερο μοντέλο κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης το οποίο είχε ήδη επιλεγεί με την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη το 1985 και στη συνέχεια με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ και τις τροποποιήσεις της⁹.

Οι πολιτικές αυτές έχουν τη σύμφωνη γνώμη των ελληνικών κυβερνήσεων και της ελληνικής άρχουσας τάξης. Διαθέτουν κοινή στρατηγική στόχευση με τα επιτελεία της ΕΕ, ακόμη και αν κάποιες πλευρές αυτής της σχέσης μπορεί κάποτε να θίγουν επιμέρους συμφέροντα του τμημάτων εγχώριου κεφαλαίου υποβαθμίζοντας τη θέση του στο διεθνή καταμερισμό εργασίας¹⁰.

Εναλλακτικές προσεγγίσεις

Υπάρχουν ωστόσο σύγχρονες συνταγματικές και πολιτικές εμπειρίες στον αντίποδα αυτών των καταστροφικών επιλογών για την εθνική και λαϊκή κυριαρχία. Οι εμπειρίες αυτές προτάσσουν την ισότιμη συμμετοχή των χωρών στο διεθνές γίγνεσθαι και, σε συνάφεια με αυτό, τη διαφύλαξη των ζωτικών πόρων και πλουτοπαραγωγικών πηγών τους.

Παραθέτω τρία παραδείγματα:

1.Το μπολιβαριανό Σύνταγμα της Βενεζουέλας του 1999 α. με το άρθρο 12 διακήρυξε ότι τα πετρελαϊκά κοιτάσματα και ο ορυκτός πλούτος που βρίσκεται στον εθνικό χώρο και στην ΑΟΖ αποτελούν δημόσια περιουσία, β. με τα άρθρα 302-303 δόθηκε η δυνατότητα εθνικοποίησης της πετρελαϊκής βιομηχανίας, γ. με βάση το άρθρο 302 εθνικοποιήθηκαν μερικές ακόμη πολυεθνικές. Αντίστοιχες διατάξεις, όχι πάντοτε τόσο ριζοσπαστικές, συναντάμε στα Συντάγματα της Βολιβίας και του Εκουαδόρ¹¹.

2.Η Βραζιλία επίσης με τα άρθρα 171, 176, 178 και 190 του Συντάγματός της επιφυλάσσει ρητά προνομιακή μεταχείριση των βραζιλιάνικων συμφερόντων εταιρειών, σε σχέση με τις ξένες εταιρείες, σε μια σειρά κομβικής σημασίας τομείς της οικονομίας¹².

3.Το Σύνταγμα της Πορτογαλίας που υιοθετήθηκε το 1976 μετά την ανατροπή της δικτατορίας, έχοντας υπόψη την ασυδοσία των πολυεθνικών εταιρειών κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, περιελάμβανε επίσης μια ενδιαφέρουσα διάταξη. Στο άρθρο 86 όριζε ότι «Ο νόμος επιβάλλει πειθαρχία στην οικονομική δραστηριότητα και τις επενδύσεις των ξένων φυσικών ή νομικών προσώπων για να εξασφαλίζει τη συμβολή τους στην ανάπτυξη της χώρας, σύμφωνα με το Πρόγραμμα, και να προασπίζει την εθνική ανεξαρτησία και τα συμφέροντα των εργαζομένων».

Υποστηρίζω ότι η έξοδος της Ελλάδας από την κρίση απαιτεί μια ριζική αλλαγή του συσχετισμού των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων που θα επιβάλλει -μέσω μιας διαδικασίας Συντακτικής Συνέλευσης και υιοθέτησης νέου Συντάγματος- μια σειρά οικονομικές, πολιτικές και συνταγματικές αλλαγές με στόχο: α. την κατάκτηση της οικονομικής και πολιτικής ανεξαρτησίας, β. την αναδιάταξη των διεθνών συνεργασιών και συμμαχιών της Ελλάδας, γ. το ριζικό εκδημοκρατισμό του κρατικού μηχανισμού και του πολιτικού συστήματος, δ. την εθνικοποίηση του τραπεζικού συστήματος και των στρατηγικών τομέων της οικονομίας, ε. την αναδιανομή του πλούτου σε όφελος των ασθενέστερων κοινωνικών στρωμάτων, στ. ένα άλλο παραγωγικό μοντέλο¹³.

1 Βλ. Π. Ιωακειμίδης, Η Συνθήκη της Λισσαβώνας, Αθήνα, εκδ. Θεμέλιο, 2008, σελ. 53 επ.

2 Βλ. Ε. Μουσταϊρα, Δικαιικές επιρροές στο πλαίσιο του Συγκριτικού δικαίου, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, εκδ. Σάκκουλα, 2013, σελ. 69 επ.

3 Βλ. Δ. Καλτσώνης, Ελληνική Συνταγματική Ιστορία, τ. ΙΙ: 1941-2001, Αθήνα, εκδ. Ξιφαράς, 2010, σελ. 85 επ., 143 επ.

4 Βλ. V. Constantinesco – St. Pierré-Caps, Droit constitutionnel, Paris, PUF, 2006, σελ. 260.

5 Βλ. τη σχετική μελέτη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου A “traffic-light approach” to the implementation of the 2011 and 2012 Country Specific Recommendations- CSRs.

6 Βλ. μεταξύ πολλών άλλων Λ. Βατικιώτης, «Η ΕΕ μηχανισμός διαρκούς λιτότητας», Ουτοπία, τευχ. 106, 2014, σελ. 121 επ. και Β.Λιόσης, «Η φύση της ευρωπαϊκής Ένωσης και το ζήτημα της εξάρτησης», Ουτοπία, τευχ. 106, 2014, σελ. 129 επ. και το συλλογικό τόμο Η Ευρωπαϊκή Ένωση απέναντι στην Ελλάδα: επιστημονικές και πολιτικές προβληματικές, Πρακτικά συνεδρίου, Πάντειο Πανεπιστήμιο 17-19/1/2014, ηλεκτρονική έκδοση.

7 Βλ. Δ. Καλτσώνης, Ευρωπαϊκή Ένωση και εθνική – πολιτική κυριαρχία, περ. Ουτοπία, τευχ. 96 (2011), σελ. 89-97.

8 Βλ. ενδεικτικά Κ. Χρυσόγονος, Η καταστρατήγηση του Συντάγματος στην εποχή των μνημονίων, Αθήνα, εκδ. Λιβάνη, 2013 και Κοινή δήλωση των Γ. Κασιμάτη, Α. Δημητρόπουλου, Γ. Κατρούγκαλου, Η. Νικολόπουλου, Κ. Χρυσόγονου, http://greek-critical-legal.blogspot.com/2012/02/blog-post_13.html και Δ. Σαραφιανός, “Η δημοκρατία χωρίς το Σύνταγμα και χωρίς τη δημοκρατία”, Ουτοπία, τευχ. 96, σελ. 21 επ. και Δ. Μπελαντής, «Νομικές και συνταγματικές όψεις των «νέων συμφωνιών»», Ουτοπία, τευχ. 97, σελ. 13 επ.

9 Βλ. Κ. Δουζίνας, «Η Ευρώπη που έρχεται», Ουτοπία, τευχ. 96, σελ. 114.

10 Βλ. Σ. Μαυρουδέας, «Το ελληνικό κράτος και το ξένο κεφάλαιο στην οικονομική κρίση», http://www.kratoskaidikaio.blogspot.com/2011_03_01_archive.html, Μάρτιος 2011 και Όμιλος Μαρξιστικών Ερευνών, Ο μαρξισμός και η ελληνική οικονομική κρίση, Αθήνα, εκδ. Gutenberg, 2013.

11 Βλ. περισσότερα, Δ. Καλτσώνης, Το δίλημμα της Μπολιβαριανής Δημοκρατίας (κράτος και δίκαιο στη Βενεζουέλα του Ούγκο Τσάβες), Αθήνα, εκδ. Ξιφαράς, 2010, σελ. 60 επ., 238 επ.

12 Βλ. P. Manili, « El derecho constitucional ante el tercer milenio », Pensamiento Constitucional, Año VI, no 6, σελ. 489 κε., 499-500.

13 Βλ. διεξοδικότερα Δ.Καλτσώνης, «Εναλλακτικές συνταγματικές προσεγγίσεις για την Ελλάδα της κρίσης» περ. Ουτοπία, τευχ. 106, 2014, σελ. 85 επ.