Δημ. Καλτσώνη, Σχέσεις ΗΠΑ - Κούβας: ζητήματα τακτικής και στρατηγικής

Εισήγηση στο σεμινάριο «Κράτος και δίκαιο στον 21ο αιώνα»,

υπό δημοσίευση στο περ. Ουτοπία

Το 1959 ξεκίνησε μια νέα εποχή στις σχέσεις ΗΠΑ – Κούβας. Η νίκη της επανάστασης έθεσε τέρμα όχι μόνο στην αμερικανοστήρικτη δικτατορία του Μπατίστα αλλά ξεθεμελίωσε όλο το πλέγμα της εξάρτησης. Η έντονη αντίδραση των ΗΠΑ άρχισε όταν η επαναστατική κυβέρνηση εθνικοποίησε τις επιχειρήσεις των ΗΠΑ που λυμαίνονταν την κουβανική οικονομία και γενικότερα ριζοσπαστικοποίησε την πολιτική της προς την κατεύθυνση της οικοδόμησης μιας σοσιαλιστικής οικονομίας.  Στόχος τους ήταν:

α. η ανατροπή του επαναστατικού καθεστώτος και η επαναφορά των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, μαζί και της προνομιακής εκμετάλλευσης από την πλευρά των βορειοαμερικανικών πολυεθνικών,

β. η αποτροπή της μετάδοσης του επαναστατικού παραδείγματος σε άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής.

Δεν πρέπει να διαφεύγει ότι η επιθετικότητα των ΗΠΑ σχετίζεται άμεσα με το γεγονός ότι η επανάσταση στην Κούβα και τα κοινωνικά επιτεύγματά της αποτέλεσαν σημείο αναφοράς για όλους τους λαούς της Λ. Αμερικής αλλά και της Αφρικής (Morris 2014). Η οικονομία της Κούβας αναπτυσσόταν κατά΄10% κάθε χρόνο το διάστημα 1971-1985 και αυτό είχε αντίκρισμα στην καθημερινή ζωή των πολιτών (Cunningham, D. and Figueras, M. and Pérez Rolo, M. and Guanche, J.C. 2014: 78). Ακόμη και μετά τον ολοκληρωτικό αποκλεισμό που ακολούθησε το 1990 και τη συνακόλουθη υποχώρηση του ΑΕΠ και του βιοτικού επιπέδου, οι κοινωνικές κατακτήσεις της επανάστασης βρίσκονται στον αντίποδα της απόλυτης φτώχειας και της εγκληματικότητας που ενδημούν στις φαβέλες της Βραζιλίας ή άλλων λατινοαμερικάνικων κρατών.

Η τακτική: μέσα για την επίτευξη του στρατηγικού στόχου

Η τακτική, δηλαδή τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν από τις ΗΠΑ για την επίτευξη του σκοπού ήταν:

α. στρατιωτικά, μέσω της οργάνωσης ένοπλων αντιδράσεων στην κυβέρνηση. Κορυφαία τέτοια ενέργεια ήταν η εισβολή στον Κόλπο των Χοίρων το 1961 αλλά και ο ναυτικός αποκλεισμός το 1962 ο οποίος έφερε όλη την ανθρωπότητα στο χείλος της πυρηνικής αντιπαράθεσης ανάμεσα στις δυο μεγάλες δυνάμεις της εποχής (Allison – Zelikow, 2006: 315 επ.). Σε αυτές πρέπει να περιληφθούν και οι εκατοντάδες απόπειρες δολοφονίας του ιστορικού ηγέτη της Κούβας Φιδέλ Κάστρο, άλλες τρομοκρατικές ενέργειες όπως δολοφονίες δεκάδων στελεχών του επαναστατικού κόμματος, δολοφονίες διπλωματών, η ανατίναξη του βελγικού πλοίου στο λιμάνι της Αβάνας με σχεδόν 100 νεκρούς, η ανατίναξη αεροσκάφους της πολιτικής αεροπορίας, βομβιστικές επιθέσεις σε ξενοδοχεία της Κούβας κά. Οι νεκροί των παραπάνω ενεργειών είναι 3.478 και οι ανάπηροι 2.099 (Κάστρο, 2015:195).

β. οικονομικά, με τη μέθοδο του οικονομικού (εμπορικού και χρηματοπιστωτικού) αποκλεισμού (Miranda Bravo, 1996: 51επ.). O 55χρονος οικονομικός αποκλεισμός έχει στοιχίσει, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της κουβανικής κυβέρνησης (που φαίνεται να τις αποδέχεται και η αμερικανική πλευρά) 1,1 τρις δολάρια στην οικονομία της χώρας (Lee, 2014). Πρόκειται για τον πλέον μακροχρόνιο οικονομικό αποκλεισμό στη σύγχρονη ιστορία (Bolaños 2015). Ποτέ καμιά χώρα δεν υπέστη τέτοιο καθολικό αποκλεισμό.

Μέχρι το 1959 το 73% των εξαγωγών της Κούβας προοριζόταν για τις ΗΠΑ από όπου προερχόταν και το 70% των εισαγωγών. Τα μηχανήματα, τα εξαρτήματα, οι πρώτες ύλες, βασικά τρόφιμα προέρχονταν από τις ΗΠΑ. Με την απότομη και βίαιη διακοπή των οικονομικών σχέσεων που προκάλεσαν οι ΗΠΑ, η Κούβα κατάφερε να εξισορροπήσει κάπως την κατάσταση μόνο χάρη στην ταχύτατη ανάπτυξη οικονομικών σχέσεων με τη Σοβιετική Ένωση και τις άλλες σοσιαλιστικές χώρες. Το 1962 κιόλας, το 82% των οικονομικών της συναλλαγών διεξαγόταν με αυτές τις χώρες (Κάννον, 1987: 156).

γ. ιδεολογικο-πολιτικά, μέσω της χρηματοδότησης και πολύπλευρης ενίσχυσης όσων αντιστρατεύονται την κυβέρνηση και την επαναστατική κρατική εξουσία της Κούβας.

Κατά τις δεκαετίες 1970 και 1980 η χρήση των στρατιωτικών μέσων πέρασε σχετικά σε δεύτερη μοίρα. Η αποτυχία της ανατροπής του επαναστατικού καθεστώτος κατά τη δεκαετία του 1960 έδωσε αναγκαστικά τα πρωτεία στα οικονομικά και ιδεολογικο-πολιτικά μέσα. Επιμέρους πλευρές της στρατιωτικής πίεσης διατηρήθηκαν (απόπειρες δολοφονίας του Φ. Κάστρο, βιολογικός πόλεμος με θύμα τον πληθυσμό και την αγροτική και κτηνοτροφική παραγωγή), όπως και οι αντίστοιχοι σχεδιασμοί. Η απειλή της στρατιωτικής επέμβασης ήταν σε τελική ανάλυση πάντοτε παρούσα.

Είναι προφανές ότι οι παραπάνω ενέργειες συνιστούν παραβιάσεις του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και του διεθνούς δικαίου, ωμές παραβιάσεις της εθνικής κυριαρχίας της Κούβας. Άλλωστε, ας μην το ξεχνάμε, ένα μέρος του εδάφους της Κούβας βρίσκεται ακόμη υπό την στρατιωτική κατοχή των ΗΠΑ: το Γκουαντάναμο όπου βρίσκεται το περιβόητο κολαστήριο.

Οι διεθνείς ανατροπές του 1989-1991

Την περίοδο 1989-1991 ανατράπηκαν τα σοσιαλιστικά καθεστώτα στην ΕΣΣΔ και στην υπόλοιπη ανατολική Ευρώπη. Αυτό ωστόσο δεν μετέβαλλε τις στρατηγικές στοχεύσεις των ΗΠΑ έναντι της Κούβας. Η απειλή για το καπιταλιστικό σύστημα ήταν σαφώς μικρότερη μια και η Κούβα δεν αποτελούσε πλέον τμήμα μιας συμμαχίας σοσιαλιστικών κρατών. Ωστόσο, δεν έπαψε να αποτελεί πρόβλημα για τις ΗΠΑ: μια επαναστατική εστία δίπλα τους και ένα εν δυνάμει πρότυπο για τους λαούς της Λ. Αμερικής. Παρά το γεγονός ότι τα επαναστατικά κινήματα εξασθένησαν αισθητά μετά το 1990 και στην ήπειρο αυτή, παρέμειναν εστίες ριζοσπαστισμού και εμφανίστηκαν και νέες. Η στρατηγική των ΗΠΑ δεν μπορούσε να μεταβληθεί.

Άλλαξε μόνο η βαρύτητα και η αναλογία των χρησιμοποιούμενων μέσων. Έτσι, όταν το 1991 με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και της COMECON η Κούβα έχασε τους εμπορικούς της εταίρους και το ΑΕΠ της βυθίστηκε ξαφνικά κατά 35%. Οι ΗΠΑ έλαβαν τότε περαιτέρω μέτρα αύξησης της οικονομικής πίεσης. Με τον τρόπο αυτό φιλοδοξούσαν να στραγγαλίσουν οικονομικά τη χώρα και να ανατρέψουν το καθεστώς ή πάντως, να εξασθενήσουν την αίγλη του.

Για παράδειγμα:

α.με το νόμο Τοριτσέλλι του 1992 εντάθηκε ο αποκλεισμός. Στο εξής κάθε πλοίο που θα έδενε σε κουβανικό λιμάνι απαγορευόταν να εισέλθει στις ΗΠΑ για τους επόμενους 6 μήνες. Αυτό σήμαινε, στην καλύτερη των περιπτώσεων, ιδιαίτερα αυξημένα ναύλα για τα εμπορεύματα που εισάγονται ή εξάγονται από την Κούβα.

β.Το 1996 προστέθηκε ο νόμος Χέλμς-Μπάρτον βάσει του οποίου επιβάλλονται κυρώσεις σε όποιες επιχειρήσεις, οποιασδήποτε χώρας, εγκατασταθούν στην Κούβα αξιοποιώντας τις εγκαταστάσεις των εθνικοποιημένων από το 1959 επιχειρήσεων των ΗΠΑ. Σκοπός της ρύθμισης ήταν η αποθάρρυνση των ξένων επενδύσεων στην Κούβα.

γ.Βάσει άλλης ρύθμισης, οι αυτοκινητοβιομηχανίες της Ιαπωνίας ή της Ν. Κορέας πρέπει να μπορούν να αποδεικνύουν ότι δεν έχουν χρησιμοποιήσει κουβανικό νικέλιο προκειμένου να έχουν τη δυνατότητα να πωλήσουν τα οχήματά τους στις ΗΠΑ. Παράλληλα, ισχύουν πάντοτε διάφοροι διοικητικοί και οικονομικοί περιορισμοί για τα ταξίδια πολιτών των ΗΠΑ προς την Κούβα (Lamrani, 2015: 4-5).

Οι ΗΠΑ διατήρησαν επίσης σε ισχύ τα ιδεολογικο-πολιτικά και στρατιωτικά μέσα πίεσης. Σε συνδυασμό με την ένταση του οικονομικού αποκλεισμού, ισχυροποιήθηκε η οικονομική βοήθεια στις αντιπολιτευόμενες ομάδες εντός και εκτός Κούβας (Πέρες Ρόκε, 1999). Στο στρατιωτικό επίπεδο, βομβιστικές επιθέσεις σημειώθηκαν σε ξενοδοχεία και άλλους στόχους τουριστικού ιδίως ενδιαφέροντος με σκοπό να πληγεί ο τουρισμός και να δημιουργηθεί αίσθημα ανασφάλειας στον πληθυσμό (Αλβαράδο Γοδόι, 2012).

Νέα τακτική;

Οι πρόσφατες εξαγγελίες Ομπάμα και οι δηλώσεις και επαφές των δυο πλευρών που ακολούθησαν διαγράφουν μια νέα τακτική των ΗΠΑ; Το πρώτο που πρέπει να σημειωθεί είναι ότι το άνοιγμα αυτό είναι υπαρκτό και αξιοσημείωτο, πλην όμως περιορισμένο (Hernández, 2015).

Η πρόσφατη συμφωνία περί ανταλλαγής κρατουμένων, ανταλλαγής διπλωματικών αντιπροσώπων και κάποια περιορισμένα μέτρα για τον τουρισμό και τις επενδύσεις είναι μεν σημαντικά, δεν συνιστούν όμως αλλαγή της αμερικανικής πολιτικής (Guerra Cabrera, 2015). Το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο δεν θίγεται στον πυρήνα του. Το αμερικανικό Κογκρέσο δεν εγκρίνει ούτε αυτά τα δειλά ανοίγματα του προέδρου Ομπάμα.

Η νέα σελίδα στις σχέσεις των δυο χωρών δεν σημαίνει κατάργηση του αποκλεισμού. Σύμφωνα με την επίσημη τοποθέτηση της Κουβανικής κυβέρνησης η εξομάλυνση των σχέσεων των δύο μερών και η ειρηνική συνύπαρξη των δυο κρατών (που, ως γνωστό, διαθέτουν διαφορετικό κοινωνικο-οικονομικό σύστημα) προϋποθέτει την επίλυση εννέα σημείων τα οποία είχαν κατατεθεί επίσημα από την κουβανική πλευρά τον Ιούλιο του 2009 (Ramirez Cañedo 2015, I):

α.απελευθέρωση των Κουβανών που κρατούνταν στις φυλακές των ΗΠΑ κατηγορούμενοι ψευδώς ως τρομοκράτες

β.άρση του οικονομικού, εμπορικού και χρηματοπιστωτικού αποκλεισμού

γ.διαγραφή της Κούβας από τη λίστα του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ με τις χώρες που προωθούν την τρομοκρατία

δ.κατάργηση του νόμου που παρέχει κίνητρα στους Κουβανούς να μεταναστεύσουν παράνομα στις ΗΠΑ

ε.επιστροφή της περιοχής του Γκουαντάναμο

στ.διακοπή των ραδιοτηλεοπτικών παρεμβολών των ΗΠΑ

ζ.διακοπή της χρηματοδότησης των αντεπαναστατικών αντικουβανικών οργανώσεων εντός και εκτός Κούβας

η.αποζημίωση της Κούβας για τις ζημίες του μακροχρόνιου αποκλεισμού

θ.ξεπάγωμα και επιστροφή των λογαριασμών του Κουβανικού κράτους

Από τα παραπάνω μόνο το α και το γ έχουν μέχρι τώρα υλοποιηθεί.

Η κίνηση αυτή της μερικής άρσης του αποκλεισμού εξυπηρετεί δευτερευόντως, τους πολιτικούς ελιγμούς του απερχόμενου προέδρου των ΗΠΑ, του οποίου η επιρροή έχει σαφώς υποχωρήσει έναντι των ρεπουμπλικανών. Απηχεί όμως παράλληλα ευρύτερους προβληματισμούς σημαντικού τμήματος της άρχουσας τάξης, ιδίως των επιχειρήσεων στον τομέα του τουρισμού, των τροφίμων, των κατασκευών, του πετρελαίου που φιλοδοξούν να εισέλθουν στην κουβανική αγορά.

Ο στρατηγικός στόχος της ανατροπής της επανάστασης στην Κούβα και της καθυπόταξης της οικονομίας της δεν αμφισβητείται προφανώς από κανένα οικονομικό και πολιτικό παράγοντα της αμερικανικής ολιγαρχίας. Υπάρχουν ωστόσο διαφορετικές εκτιμήσεις στην τακτική, στη χρήση των μέσων δηλαδή. Αυτές απορρέουν και από γενικότερες αντιλήψεις αλλά και από συγκεκριμένα συμφέροντα.: η ακροδεξιά τάσσεται υπέρ της συνέχισης του αποκλεισμού, όπως επίσης και τμήμα των επιχειρηματικών συμφερόντων.

Ανεξάρτητα από το αν και πόσο γρήγορα θα επικρατήσουν στις ΗΠΑ οι απόψεις αυτές που θεωρούν ότι ο αποκλεισμός πρέπει να αποδυναμωθεί ή και να καταργηθεί, γεγονός είναι ότι το βάρος έχει αρχίσει να πέφτει περισσότερο στα ιδεολογικο-πολιτικά μέσα.

Η επιμέρους στροφή δεν πρέπει να εντυπωσιάζει. Πολλά χρόνια νωρίτερα, και λίγο αφότου είχε επιβληθεί η πολιτική του οικονομικού αποκλεισμού, ο τότε πρόεδρος Κένεντι είχε πραγματοποιήσει επαφές με τον Κουβανό πρέσβη στον ΟΗΕ τον Οκτώβριο του 1963, ένα χρόνο μετά την κρίση των πυραύλων, με σκοπό την άρση του αποκλεισμού (Lechuga, 2015).

Οι αιτίες και τα όρια της αλλαγής τακτικής

Οι αιτίες της αλλαγής στάσης των ΗΠΑ πρέπει να αναζητηθούν σε πολλά επίπεδα.

Το πρώτο που ώθησε στην αλλαγή τακτικής είναι η αναποτελεσματικότητα της μέχρι σήμερα χρησιμοποιούμενης τακτικής του πλήρους αποκλεισμού. Τα οικονομικά μέσα θα εξακολουθήσουν να χρησιμοποιούνται αλλά με διαφορετικό τρόπο: όχι τόσο μέσω του αποκλεισμού όσο μέσω της οικονομικής συνεργασίας και της προσπάθειας διείσδυσης.

Οι ΗΠΑ φιλοδοξούν ότι με τον τρόπο αυτό θα κατορθώσουν να επιδράσουν πιο αποτελεσματικά στον ιδεολογικο-πολιτικό τομέα. Η ανάπτυξη των όποιων οικονομικών σχέσεων παρέχει ευκαιρίες εξαγοράς και διαφθοράς κρατικών στελεχών της Κούβας. Δίνει επίσης κάποια δυνατότητα άσκησης οικονομικής πίεσης στην Κούβα στο μέλλον, στο βαθμό που μπορεί να αποφασιστεί η επιστροφή στη λογική του πλήρους οικονομικού αποκλεισμού ή των οικονομικών κυρώσεων.

Είναι ευνόητο ότι οι ΗΠΑ θα προσπαθήσουν να αξιοποιήσουν οικονομικά και ιδεολογικο-πολιτικά το «άνοιγμα» της οικονομικής πολιτικής της Κούβας. Θα δώσουν ακόμη περισσότερο βάρος στην ιδεολογικο-πολιτική διείσδυση στην κοινωνία της Κούβας χρηματοδοτώντας πρόσωπα και οργανώσεις, εξαγοράζοντας, διαφθείροντας, ασκώντας συστηματική κριτική (με διάφορα μέσα και μεθόδους) σε πλευρές του κουβανικού πολιτικού και οικονομικού συστήματος (Obama 2014 και Ramirez Cañedo 2015, II).

Παράλληλα, σε βραχυπρόθεσμο επίπεδο, η όποια στροφή των ΗΠΑ ικανοποιεί εκείνες τις αμερικανικές επιχειρήσεις που αισθάνονταν αποκλεισμένες από τις οικονομικές συναλλαγές της Κούβας με ξένες εταιρείες σε όφελος ανταγωνιστριών τους από τον Καναδά, τη Γαλλία, τη Βραζιλία και άλλες χώρες. Με δεδομένη την παγκόσμια οικονομική κρίση, η απώλεια τέτοιων αγορών για τις αμερικανικές πολυεθνικές είναι κρίσιμη.

Δεν πρέπει να παραγνωριστεί το γεγονός της πίεσης της κοινής γνώμης των ΗΠΑ για άρση του αποκλεισμού και εξομάλυνση των σχέσεων των δύο χωρών. Οι δημοσκοπήσεις των τελευταίων ετών δείχνουν ότι ο πληθυσμός των ΗΠΑ τάσσεται πλειοψηφικά υπέρ της κατάργησης του αποκλεισμού, ιδιαίτερα κοινωνικές κατηγορίες όπως οι φοιτητές, οι κουβανοαμερικανοί, οι ισπανόφωνοι (Lee, 2014).

Έντονη είναι και η διπλωματική απομόνωση των ΗΠΑ όπως αυτή εκφράζεται με την ψήφο της συντριπτικής πλειοψηφίας των κρατών που κάθε χρόνο υποστηρίζουν στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ την κατάργηση του αποκλεισμού (Bolaños, 2015). Για 22^η χρονιά καταδικάστηκε ο αποκλεισμός από 188 κράτη μέλη ενώ μόνο οι ΗΠΑ και το Ισραήλ διαφώνησαν (Lee, 2014). Πίσω από τη διπλωματική απομόνωση βρίσκεται η διεθνής κοινή γνώμη.

Μπορεί η τακτική των ΗΠΑ να αλλάξει φτάνοντας μέχρι την πλήρη κατάργηση του οικονομικού αποκλεισμού; Κάτι τέτοιο δεν μπορεί να αποκλειστεί γενικά σε κάποιο απώτερο μέλλον. Ωστόσο βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα δεν προβλέπεται κάτι τέτοιο. Πρώτο, γιατί στις ΗΠΑ υπάρχουν ισχυροί θύλακες, οικονομικοί και πολιτικοί, που επιμένουν στην τακτική του αποκλεισμού. Δεύτερο, γιατί συνολικά η άρχουσα τάξη και οι ιθύνοντες του κράτους στις ΗΠΑ φαίνεται πως εκτιμούν ότι οι δυνατότητες που τους δίνει ο αποκλεισμός δεν πρέπει να απεμποληθούν. Εξάλλου, οι κάθε είδους οικονομικές κυρώσεις είναι μια πολιτική που κατ’ επανάληψη χρησιμοποιούν σε βάρος άλλων χωρών (Ιράν, Ρωσία κλπ).

Μπορεί να αλλάξει η στρατηγική των ΗΠΑ; Μπορεί δηλαδή οι ΗΠΑ να παραιτηθούν από το στόχο της ανατροπής του επαναστατικού καθεστώτος στην Κούβα; Είναι προφανές πως η απάντηση είναι αρνητική. Είναι επίσης προφανές πως η καθολική αξιοποίηση στρατιωτικών μέσων παραμένει πάντοτε ultimum refugium. Δεν εγκαταλείπεται ποτέ, όπως και οι σχετικές προετοιμασίες.

Τακτική και στρατηγική σε γεωστρατηγικό πεδίο, σε περίοδο κρίσης

Οι προαναφερθείσες τακτικές προσεγγίσεις των ΗΠΑ έναντι του Κουβανικού επαναστατικού κράτους εντάσσονται, όπως είναι αναμενόμενο, στις ευρύτερες στρατηγικές στοχεύσεις των ΗΠΑ στη Λ. Αμερική. Ποιες είναι αυτές;

Πρώτο, να αναχαιτίσουν το νέο κύμα ριζοσπαστισμού που ξέσπασε από τέλη της δεκαετίας του 1990 (Δαμηλάκου, 2014: 239επ.). Το κύμα αυτό, ανέδειξε προοδευτικές κυβερνήσεις διαφόρων αποχρώσεων και διαφορετικού επιπέδου ριζοσπαστισμού που, όμως, έχουν όλες κοινό χαρακτηριστικό την προσπάθεια ανάκτησης της εθνικής κυριαρχίας, σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο. Αυτό σημαίνει ότι η οικονομική και πολιτική επικυριαρχία των ΗΠΑ στην περιοχή της Λ. Αμερικής έχει σοβαρά υπονομευθεί, πολλές φορές και σε όφελος των άλλων διεθνών ανταγωνιστών τους (Κίνα, Ρωσία) οι οποίοι σπεύδουν να εκμεταλλευτούν το κενό.

Δεύτερο, παρότι σήμερα δεν διαφαίνεται κάτι τέτοιο, είναι πιθανό το κύμα ριζοσπαστισμού να ακολουθηθεί από μια πιο βαθιά διαδικασία επαναστατικών αλλαγών σε κάποιες χώρες της περιοχής. Σε αυτή την περίπτωση, η απώλεια της πολιτικής και οικονομικής θέσης των ΗΠΑ θα είναι συντριπτική. Οι ΗΠΑ έχουν κάθε λόγο να αποτρέψουν μια τέτοια εξέλιξη.

Τρίτο, λόγω της κρίσης, ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα μεγάλα ιμπεριαλιστικά κέντρα εντείνεται. Οι ΗΠΑ εδώ και χρόνια αισθάνονται να χάνουν την παντοκρατορία. Νέες δυνάμεις, όπως η Κίνα, η Ρωσία αλλά και η Βραζιλία έχουν αναδυθεί και περιορίζουν συνεχώς την οικονομική θέση των ΗΠΑ και στη συνέχεια, τη γεωστρατηγική. Οι ΗΠΑ προσπαθούν να ανακτήσουν τη θέση τους, ιδίως στην παραδοσιακή «πίσω αυλή» τους, δηλαδή στη Λατινική Αμερική (Guerra Cabrera 2015, II).

Με βάση αυτή τη στρατηγική, εντείνουν τις οικονομικές, πολιτικές αλλά και στρατιωτικές πιέσεις σε βάρος λαών και κυβερνήσεων. Με τη χαλάρωση του αποκλεισμού της Κούβας, οι ΗΠΑ είναι έτοιμες να ρίξουν το βάρος τους στην προσπάθεια ανατροπής της κυβέρνησης της Βενεζουέλας (Ramirez Cañedo  2015, I). Το εγχείρημα περιλαμβάνει από οικονομικό σαμποτάζ μέχρι σχεδιασμούς και πραγματοποίηση πραξικοπήματος (Golinger 2015). Δεν αποκλείει ακόμη και τη στρατιωτική εμπλοκή των ίδιων των ΗΠΑ. Η Βενεζουέλα έχει κομβικό ρόλο λόγω της παραγωγής πετρελαίου και λόγω της πρωταγωνιστικής της λειτουργίας στη συγκρότηση εναλλακτικών μορφών οικονομικής συνεργασίας στη Λ. Αμερική (Καλτσώνης, 2009: 60 επ.).

Οι ΗΠΑ επιθυμούν βέβαια να ελέγξουν το πετρέλαιο της Βενεζουέλας και για οικονομικούς λόγους αλλά και γιατί έτσι θα έχουν ένα ακόμη εργαλείο στον έλεγχο του βασικού ενεργειακού προϊόντος καθορίζοντας ακόμη περισσότερο τη ροή και την τιμή του. Επιπλέον, δεν πρέπει να λησμονείται το γεγονός ότι το σχέδιο των ΗΠΑ για μια παναμερικανική οικονομική ένωση βασισμένη στην ελευθερία του εμπορίου ναυάγησε πρωτίστως λόγω των αντιδράσεων της κυβέρνησης Τσάβες και των άλλων κυβερνήσεων που την ακολούθησαν.

Χαλαρώνοντας λοιπόν τον αποκλεισμό της Κούβας, οι ΗΠΑ μπορούν να επικεντρωθούν στην ανατροπή της κυβέρνησης της Βενεζουέλας και στη συνέχεια να ανατρέψουν το σε βάρος τους πολιτικό κλίμα που έχει δημιουργηθεί στη Λ. Αμερική και κυρίως στην Καραϊβική, όπου πλέουν επίσης ρωσικά και κινεζικά εμπορικά και πολεμικά σκάφη.

Καίριας σημασίας είναι επιπλέον, η πρόθεση της Κίνας να διανοίξει νέα διώρυγα στο έδαφος της Νικαράγουας, που θα ενώνει τον Ατλαντικό με τον Ειρηνικό ωκεανό (Musseau 2014 και Ventura 2014). Η υλοποίηση αυτού του σχεδίου παραμερίζει τη διώρυγα του Παναμά που ελέγχεται ουσιαστικά από τις ΗΠΑ. Στην αποφασιστικής σημασίας νέα εμπορική οδό, το υπό κατασκευή (σε συνεργασία Κούβας και Βραζιλίας) λιμάνι του Μαριέλ στην Κούβα θα αποκτήσει επίσης σημαντικό ρόλο (Ramirez Cañedo 2015, Ι).

Η αποτελεσματικότητα των μέσων

Ήταν η τακτική, τα μέσα δηλαδή που χρησιμοποίησαν όλες αυτές τις δεκαετίες οι ΗΠΑ αποτελεσματικά; Ως προς το βασικό στόχο, την ανατροπή του επαναστατικού καθεστώτος στην Κούβα, είναι φανερή σήμερα, μετά από μισό και πλέον αιώνα, η αναποτελεσματικότητα της τακτικής για την επίτευξη του στρατηγικού σκοπού (Clarke and Ratliff, 2001).

Πως εξηγείται αυτή; Η απάντηση βρίσκεται στο γεγονός ότι η επανάσταση, ανεξάρτητα από τα αναπόφευκτα λάθη, έδωσε στο λαό της Κούβας ένα βιοτικό επίπεδο σαφέστατα ανώτερο όχι μόνο εκείνου που είχε προεπαναστατικά αλλά και κοινωνικές κατακτήσεις υψηλού επιπέδου που καμιά χώρα της Λ. Αμερικής και ευρύτερα του τρίτου κόσμου δεν γνώρισε.

Στο πεδίο της λαϊκής συμμετοχής στη λήψη των αποφάσεων, η κουβανική δημοκρατία, χωρίς να εξιδανικεύεται, σίγουρα πρόσφερε ένα επίπεδο συμμετοχής πολύ πιο ουσιαστικό από τις ασθενικές λατινοαμερικάνικες δημοκρατίες (για να μην γίνει σύγκριση με τις αμέτρητες αιμοσταγείς δικτατορίες) αλλά και από τα σοσιαλιστικά κράτη της Ευρώπης.

Ως προς την αποτροπή της μετάδοσης του επαναστατικού παραδείγματος, τα μέσα αποδείχθηκαν σχετικά πιο αποτελεσματικά αλλά μόνο σε συνδυασμό με την ευρεία χρήση στρατιωτικών μεθόδων και άγριας καταστολής σε όλη τη Λ. Αμερική. Παρόλα αυτά, επαναστατικά κινήματα που εμπνέονταν από την κουβανική επανάσταση αναπτύχθηκαν όλες τις επόμενες δεκαετίες (του 60, 70 και 80) στη Λ. Αμερική. Οι ΗΠΑ ανέτρεψαν προοδευτικές κυβερνήσεις, κατεστάλησαν λαϊκοί αγώνες και ένοπλα κινήματα, ανατράπηκε η κυβέρνηση Αλλιέντε στη Χιλή αλλά, ωστόσο, το 1979 ένα ακόμη επαναστατικό καθεστώς νίκησε στη Νικαράγουα. Μόνο μετά την ανατροπή του διεθνούς συσχετισμού των δυνάμεων το 1990, οι ΗΠΑ κατόρθωσαν να το ανατρέψουν. Κάποια ένοπλα κινήματα, όπως στην Κολομβία, δραστηριοποιούνται ακόμη σήμερα ενώ άλλα λαϊκά κινήματα αναδείχθηκαν στο μεταξύ.

Με αυτά τα δεδομένα, η πίεση των ΗΠΑ θα γίνει στο εξής περισσότερο πολύμορφη και ευέλικτη. Η οικονομική πολιτική που ακολουθεί η κυβέρνηση της Κούβας μετά το 2011 προβλέπει μεγαλύτερη συνεργασία με το ξένο κεφάλαιο (αν και πάντοτε σε αμοιβαία επωφελή βάση), άνοιγμα της οικονομίας στην αυτοαπασχόληση στον τομέα ιδίως των υπηρεσιών και μεγαλύτερη διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια των κρατικών επιχειρήσεων.

Τα μέτρα αυτά δεν συνιστούν μόνο εξορθολογισμό της σοσιαλιστικής οικονομίας αλλά και μια αναγκαστική, ιστορικά προσωρινή υποχώρηση στις καπιταλιστικές σχέσεις. Επιβλήθηκαν από τις διεθνείς συνθήκες απομόνωσης του σοσιαλιστικού εγχειρήματος της Κούβας αλλά και από τον ασφυκτικό αποκλεισμό των ΗΠΑ (Rodríguez  2014).

Η προσωρινή αυτή υποχώρηση εγκυμονεί βέβαια τον κίνδυνο να δημιουργηθούν κοινωνικές ομάδες και συμφέροντα που, σε συνεργασία με ξένους παράγοντες, θα επιδιώξουν την επιστροφή στον καπιταλισμό. Αυτές τις δυνατότητες επιθυμούν, ανάμεσα σε άλλα, να εκμεταλλευθούν οι ΗΠΑ. Πρόκειται κυρίως για κάποια στρώματα των αυτοαπασχολουμένων τα οποία σχετίζονται με τον τουρισμό και τα οποία συσσωρεύουν σε δολάρια εισόδημα πολλαπλάσιο του μέσου Κουβανού εργαζόμενου αλλά και κρατικά στελέχη τα οποία είναι πιθανό να αναπτύξουν νόμιμες ή παράνομες επιχειρηματικές δραστηριότητες. Το συσσωρευμένο χρήμα θα τείνει να μετατραπεί σε κεφάλαιο και θα ευνοεί την ανάπτυξη αντίστοιχων ιδεολογικών και πολιτικών αντιλήψεων.

Ποια επίδραση μπορεί να έχουν τα πρόσφατα μέτρα των ΗΠΑ στην κουβανική κοινωνία; Ακόμη περισσότερο, ποια θα ήταν η επίδραση μιας μελλοντικής ευρύτερης άρσης των μέτρων του αποκλεισμού; Οι ιθύνοντες των ΗΠΑ ομολογούν ανοιχτά, μαζί και ο πρόεδρος Ομπάμα, ότι στόχος τους είναι η αξιοποίηση των όποιων οικονομικών συναλλαγών προκειμένου να προωθήσουν την αλλαγή του κοινωνικού συστήματος στην Κούβα. Οι διάφοροι αμερικανοί αναλυτές εκτιμούν ότι οι πρόσφατες οικονομικές αλλαγές στην Κούβα δεν συνιστούν μεταβολή του οικονομικού μοντέλου και απομάκρυνση από το σοσιαλισμό. Θεωρούν, όμως ότι δίνουν τη δυνατότητα να αξιοποιηθούν σε αυτή την κατεύθυνση (Lee 2014).

Από την οπτική της Κούβας, παρά τους κινδύνους αυτούς, η χαλάρωση του αποκλεισμού παρέχει τη δυνατότητα για μια σχετικά πιο ομαλή ανάπτυξη της οικονομίας και των διεθνών οικονομικών σχέσεων της χώρας, άρα και τη δυνατότητα βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου του λαού. Επιβάλλεται όμως παράλληλα ο εντοπισμός των κινδύνων που εγκυμονούν οι αναγκαστικές υποχωρήσεις στις καπιταλιστικές σχέσεις και η αντιμετώπισή τους (Katz 2014). Απαιτείται η διαρκής λήψη μέτρων: α. για την οριοθέτηση της διείσδυσης των πολυεθνικών και των καπιταλιστικών σχέσεων γενικότερα, β. για την αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ σε επίπεδο ιδεολογίας, πολιτικής και κουλτούρας.

Αυτά μπορούν να επιτευχθούν μόνο με δυο όρους:

1.με τον όρο ότι η ηγεσία της χώρας δεν θα ενδώσει στη γοητευτική φθορά της γραφειοκρατίας και του ιδιωτικού πλουτισμού και ιδίως

2. ότι ο λαός θα προσελκυστεί, πιο ενεργητικά και ουσιαστικά, στη διαχείριση των υποθέσεών του ώστε να ελέγχει πιο αποτελεσματικά τους ιθύνοντες και τις ασκούμενες πολιτικές (Guasch Estévez 2009: 48).

Διαφορετικά, είναι αναπόφευκτη η παλινόρθωση του καπιταλισμού και η καταλήστευση από τις πολυεθνικές. Αυτό θα συνεπάγεται για τη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού την επιστροφή στην εποχή που η Κούβα ήταν άντρο της μαφίας, του τζόγου, της πορνείας και της εξαθλίωσης.

Η Κούβα, κοινωνία και πολιτική ηγεσία, δείχνει να έχει επίγνωση των προκλήσεων και κινδύνων. Αυτό τουλάχιστον προκύπτει από τις επίσημες τοποθετήσεις αλλά από τον ανοιχτό πολιτικό και επιστημονικό διάλογο που διεξάγεται. Η χώρα κατήγαγε, δίχως άλλο, μια σημαντική διπλωματική νίκη. Ο αγώνας ενάντια στον αποκλεισμό, για τη διαφύλαξη της ανεξαρτησίας και του σοσιαλιστικού δρόμου που έχει χαράξει, προφανώς συνεχίζεται. Η συνέχιση του επαναστατικού καθεστώτος θα δώσει ίσως τη δυνατότητα για πιο ριζοσπαστικές επιλογές των λαών σε άλλες χώρες της Λ. Αμερικής και, αντίστροφα, αυτό θα βοηθήσει την Κούβα να αντέχει την οικονομική, πολιτική και στρατιωτική πίεση.

Είναι επομένως σημαντικό να γνωρίζει κανείς τη στρατηγική και τις τακτικές του αντιπάλου. Όπως έλεγε ο Σουν Τσου, «εάν γνωρίζεις τον εχθρό και τον εαυτό σου, δεν έχεις να φοβάσαι το αποτέλεσμα ακόμη και εκατό μαχών. Εάν γνωρίζεις τον εαυτό σου αλλά όχι τον εχθρό, για κάθε νίκη που κερδίζεις θα έχεις μια ήττα. Εάν δεν γνωρίζεις ούτε τον εαυτό σου, ούτε τον εχθρό, θα νικηθείς σε κάθε μάχη» (Sun Zu, 1995:33).

Βιβλιογραφία

Αλβαράδο Γοδόι, Π.Φ. (2012) Εξομολογήσεις ενός μοναχού (μια πραγματική ιστορία τρομοκρατίας), Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή

Δαμηλάκου, Μ. (2014) Ιστορία της Λατινικής Αμερικής, Αθήνα, Αιώρα

Κάννον, Τ. (1987) Η επαναστατική Κούβα, Χοσέ Μαρτί

Allison, G., Zelikow, Ph. (2006), Η κρίση της Κούβας, Αθήνα, Παπαζήσης

Bolaños, J. (2015) “La táctica de EEUU hacia Cuba cambia, pero la estrategia se mantiene”, Cubadebate, 6.2.2015, www.cubadebate.cu

Clarke, J. and Ratliff, W. (2001) “Report from Havana: Time for a reality check on US policy toward Cuba”, Policy Analysis, October 31, 2001: 1επ.

Cunningham, D. and Figueras, M. and Pérez Rolo, M. and Guanche, J.C. (2014) “Revisando experiencias en el sector público: no siempre funciona mal”, Temas, n.77/2014: 75-82

Golinger, E. (2015) “Venezuela: golpe en tiempo real”, Cubadebate, 1.2.2015, www.cubadebate.cu

Guasch Estévez, J.L. (2009) “Εl burocratismo a la luz del socialismo en el siglo XXI», Temas, 60, 2009:  48 επ.

Guerra Cabrera, A. (2015), “Cuba-Eu: falta mucho, pero dialogar es positivo”, Cubadebate, 22.1.2015, www.cubadebate.cu

Guerra Cabrera, A. (2015), “Venezuela y la batalla por la hegemonia mundial”, Cubadebate, 5.2.2015, www.cubadebate.cu

Hernández, R. (2015) “Cuba y Estados Unidos: un juego nuevo”, Cubadebate, 8.1.2015, www.cubadebate.cu

Καλτσώνης, Δ. (2009) Το δίλημμα της μπολιβαριανής δημοκρατίας, Αθήνα, Ξιφαράς

Κάστρο Εσπίν, Αλ. (2015), Το τίμημα της ισχύος: η αυτοκρατορία του τρόμου, Αθήνα, New Star

Katz, C. (2014) “La epopeya cubana”, Cubadebate, 2.12.2014, www.cubadebate.cu

Lamrani, S. (2015) “A Cuba, vers la fin du plus long embargo de l’ histoire”, Le Monde diplomatique, Janvier 2015: 4-5

Lechuga, C. (2015) “Cuando Kennedy quiso levanter el bloqeo a Cuba”, Cubadebate, 4.1.2015, www.cubadebate.cu

Lee, Br. (2014) “US-Cuba relations”, Council on Foreign Relations, www.cfr.org

Miranda Bravo, Ol. (1996) The USA versus Cuba: Nationalizations and blockade, La Habana, José Martí

Morris, E. (2014)  “Cuba ha demostrado que la economia socialista es posible”, Cubadebate, 24.12.2014, www.cubadebate.cu

Musseau, F. (2014) “Πυρετός για διώρυγες στην κεντρική Αμερική”, Monde Diplomatique, Νοέμβριος 2014 www.monde-diplomatique.gr

Obama, B. (2014) Obama Cuba Speech, 17.12.2014, https://www.youtube.com/

Πέρες Ρόκε, Φ. (2003) Η κυριαρχία μας είναι αδιαπραγμάτευτη, Αθήνα, Ριζοσπάστης-Σύγχρονη Εποχή

Ramirez Cañedo, E. (2015, I) “La “nueva politica” de los Estados Unidos hacia Cuba (I)”, Cubadebate, 26.1.2015, www.cubadebate.cu

Ramirez Cañedo, E. (2015, II) “La “nueva politica” de los Estados Unidos hacia Cuba (I y final)”, Cubadebate, 7.2.2015, www.cubadebate.cu

Rodríguez, J. L. (2014) “Cuba no está proponiendo un socialismo de mercado”, Cubadebate, 22.11.2014, www.cubadebate.cu

Serrano Mancilla, A. (2015) “Del disenso de Washington al consenso Latinoamericano”, Cubadebate, 4.2.2015, www.cubadebate.cu

Sun Zu (1995) Η τέχνη του πολέμου, Θεσσαλονίκη, Βάνιας

Ventura, Chr. (2014) “Το Πεκίνο, η αγελάδα και το γάλα, Monde Diplomatique, Νοέμβριος 2014 www.monde-diplomatique.gr